ลักษณะเงินพดด้วงสมัยกรุงสุโขทัยและกรุงศรีอยุธยา โดย พล.อ.ท.สดับ ธีระบุตร เดือนธันวาคม 2519
จากหนังสือรวมบทความทางวิชาการ ของสมาคมเหรียญกษาปณ์แห่งประเทศไทย
ชาวไทยมีเอกลักษณ์อย่างหนึ่ง คือ ประดิษฐ์เงินตราขึ้นใช้เอง มีรูปร่างไม่เหมือนใคร และไม่มีใครตามอย่าง เงินตรานั้น คือ เงินพดด้วง ซึ่งเริ่มมีแต่สมัยไทยตั้งกรุงสุโขทัยเป็นราชธานี ติดต่อกันมาจนถึงสมัยกรุงรัตนโกสินทร์ และเพิ่งเลิกใช้เงินพดด้วงชำระหนี้ตามกฎหมายในสมัยรัชกาลที่ 5 เมื่อวันที่ 31 กรกฎาคม 2451 นี่เอง นับเวลานานกว่า 650 ปี
เงินพดด้วงทำด้วยเงินเกือบบริสุทธิ์ คือ ประมาณร้อยละ 90-95 จึงมีค่าในตัวเอง ส่วนมากผลิตออกใช้ในขนาด บาทหนึ่ง สลึงหนึ่ง เฟื้องหนึ่ง จำนวนน้อยที่จะผลิตในขนาด กึ่งบาท กึ่งเฟื้อง หรือขนาดอื่น
เงินพดด้วงมีลักษณะกลมก็จริง แต่สังเกตได้ว่ามี 6 ด้านคือ
1.ด้านบน เป็นด้านที่มีตราประจำแผ่นดินตีประทับ ปรากฎแน่ชัดตลอดสมัยกรุงศรีอยุธยาลงมาจนเลิกใช้
2.ด้านหน้า เป็นด้านที่มีตราประจำรัชกาลของพระมหากษัตริย์ที่บรมราชาภิเษกแล้ว เพื่อแสดงว่าผลิตขึ้นใช้จ่ายในรัชสมัยนั้น ทั้งได้ยึดถือเป็นประเพณีแต่สมัยกรุงศรีอยุธยา สืบทอดมาจนเลิกผลิต ด้านหน้านี้ตรงบริเวณโคนขาทั้งสองข้าง มีรอยบากชัดเจนในสมัยกรุงสุโขทัยและกรุงศรีอยุธยาระยะต้น ต่อมามีรอยทีเรียกว่า " เมล็ดข้าวสาร " เพียงหนึ่งรอยขึ้นแทนรอยบากที่ขา และมีเพียงรอยเดียว การมีรอยบากและรอยเมล็ดข้าวสารนี้ เพื่อแสดงให้ผู้ใช้เห็นว่า เนื้อในของเงินพดด้วง เป็นเงินเหมือนผิวนอกมิได้ปลอมแปลง
3.ด้านหลัง ว่างเปล่าไม่มีตราตีประทับ เว้นแต่ในสมัยสุโขทัย บางอันมีตราที่ตีประทับด้านหลังแล้ว ตราด้านหลังจะไม่เหมือนกับตราด้านหน้า
4.และ 5. ด้านข้างทั้งซ้ายและขวา เป็นรูปรอยค้อนที่ตีให้เข้ารูป ไม่มีตราอย่างใดตีประทับ เว้นเงินพดด้วงสมัยกรุงสุโขทัย ซึ่งมีบ้างแต่เป็นส่วนน้อย ถ้ามีตราเหมือนกันทั้งสองข้าง
6.ด้านล่าง ซึ่งเป็นปลายขาของเงินพดด้วง บางอันใช้เป็นที่ตีรอยเมล็ดข้าวสารแทนด้านหน้า
เนื่องจากการปกครองสมัยกรุงสุโขทัยแตกต่างกับการปกครองสมัยกรุงศรีอยุธยา เงินพดด้วงจึงมีรูปร่างลักษณะแตกต่างกันไปบ้าง คือ การปกครองสมัยกรุงสุโขทัยเป็นการปกครองแบบพ่อบ้าน พ่อเมืองปกครองลูกบ้าน ลูกเมือง มีความใกล้ชิดสนิทสนมเป็นกันเอง อยู่ในวงแคบ ใครใคร่ทำอะไรทำได้ แต่ต้องไม่เกินขอบเขต ไม่เบียดเบียน ไม่ทำให้ใครเดือดร้อน การทำเงินพดด้วงก็เช่นกัน ไม่มีกฎหมายบังคับ ค่าครองชีพต่ำ การค้าขายอยู่ในบ้านในเมือง รัฐบาลทำเงินพดด้วงออกมาใช้ได้ ประชาชนก็ทำได้แต่ต้องมีตราตีประทับรับรอง
ต่อมาในสมัยกรุงศรีอยุธยามีการปกครองแบบนายกับบ่าว มีกฎหมายบังคับ มีพระมหากษัตริย์เป็นเจ้า มีประชาชนเป็นไพร่ กฎหมายบังคับมิให้ราษฎรผลิตเงินพดด้วงออกใช้เอง รัฐบาลเป็นผู้ผลิตผูกขาดทำเงินพดด้วงเองทั้งหมด เป็นผลให้เงินพดด้วงมีรูปร่างลักษณะเป็นมาตราฐานเดียวกัน
เงินพดด้วงสมัยกรุงสุโขทัยและกรุงศรีอยุธยา มีความแตกต่างพอสังเกตได้ดังนี้ คือ
สมัยกรุงสุโขทัย
1.รู(ระหว่างขา) - ใหญ่ กว้าง
2.ขา - ยาวแหลมปลายชิดกัน
3.รอยฆ้อน - ระยะต้น-ไม่ชัดเจน
ระยะหลัง - รอยเดียวตามยาวของขา
4.รอยบาก - ระยะต้น - มีเกือบทุกอัน เล็กและไม่เรียบร้อย
5.รอยเมล็ดข้าวสาร - ไม่มี
6.ตรา - มีเกือบทุกอัน ระหว่าง 3 - 5 ตราบางอันมี 11 ตรา
7.รูปร่างทั่วไป - แตกต่างกันทั้งรูปร่างและน้ำหนัก
สมัยกรุงศรีอยุธยา
1.รู(ระหว่างขา) - ระยะต้น - รูปานกลาง
ระยะกลาง - เล็กลงและหมดไป
ระยะปลาย - ไม่มี
2.ขา - ระยะต้น - สั้นกว้าและสั้นลงปลายชิดกันแล้วห่างออก
ระยะกลาง - สั้น
ระยะปลาย - ปลายไม่ติดกัน
3.รอยฆ้อน - ระยะต้น - รอยเดียวตามยาวของขา
ระยะกลาง - รอยเดียว
ระยะปลาย - กลม
4.รอยบาก - ระยะต้น - มีปานกลางแล้วค่อยเล็กลงเล็กและไม่เรียบร้อย และตื้นขึ้น จนหมดไปในปลายรัชกาลสมเด็จพระรามาธิบดีที่ 2
ระยะกลาง - ไม่มี
ระยะปลาย - ไม่มี
5.รอยเมล็ดข้าวสาร - เริ่มมีกลางรัชกาลสมเด็จพระรามาธิบดีที่ 2 ต่อมาน้อยรัชกาลที่จะไม่มี
6.ตรา - มีตราทุกอันเพียง 2 ตรา คือตราประจำแผ่นดิน และ ตราประจำรัชกาล รัชกาลเดียวอาจมีตราประจำรัชกาลมากกว่าหนึ่งตรา
7.รูปร่างทั่วไป - คล้ายคลึงกันมากทั้งรูปร่างและน้ำหนัก เพราะรัฐบาลทำเอง
เนื่องจากกรุงสุโขทัยมีอายุเพียงร้อยปีเศษ จำนวนเงินพดด้วงที่เหลือตกทอดมาจนถึงปัจจุบันมีน้อย สูญหายไปมากและอยู่ในสภาพที่บอบช้ำจากการใช้จ่าย ทั้งสึกกร่อนจากการจมดิน จมทราย จมน้ำเป็นเวลานานยากที่จะศึกษาได้ละเอียดและยังไม่สามารถจำแนกรายละเอียดได้แน่นอนเหมือนเงินพดด้วงสมัยกรุงศรีอยุธยา ซึ่งมีจำนวนมากและผลิตใช้เป็นเวลานานถึง 417 ปี อีกทั้งรัฐบาลเป็นผู้ผลิตออกใช้จ่ายเอง จึงมีรูปร่างลักษณะเดียวกัน มีตราประทับแน่นอน แม้กระนั้นก็ตาม เงินพดด้วงบางรัชกาลมีจำนวนน้อยและเงินพดด้วงบางตราที่พบก็สันนิษฐานไม่ได้ว่าผลิตในรัชกาลใดแน่ จนกว่าจะพบหลักฐานใหม่เพิ่มเติม เช่น จากเอกสารหรือเงินพดด้วงที่พบใหม่
หวังว่าเรื่องลักษณะเงินพดด้วงสมัยกรุงสุโขทัยและสมัยกรุงศรีอยุธยานี้ คงเป็นแนวทางในการพิจารณาลักษณะรูปร่างและความเป็นมาของเงินพดด้วงทั้งสองสมัยบ้าง ส่วนตราประจำแผ่นดินและตราประจำรัชกาลนั้น โปรดดูรายละเอียดในหนังสือเรื่องเงินพดด้วง
ในโอกาสนี้ ขอวิงวอนให้ช่วยกันเห็นคุณค่าและความสำคัญของเงินพดด้วงด้วย ขอให้ช่วยกันเก็บรักษาทะนุถนอมเงินพดด้วงทุกยุค ทุกสมัยด้วยความหวนแหน ไว้ให้ชาวไทยรุ่นหลังได้พบเห็นและอยู่คู่ประเทศไทยตลอดไป
เด๋วไปถามพี่บางรักก่อน 
